İtalyan sanatçı Maurizio Cattelan, 2019 yılında sıradan bir muzu duvara bantlayarak Komedyen adını verdiği bir eser ortaya koydu. Bu basit eserin etkisi ise inanılmazdı: Geçtiğimiz günlerde bu muz tam 6,2 milyon dolara satıldı. Olay, sanat dünyasında bir tartışma fırtınası başlattı. Bu muz, sanat piyasasının saçmalığına dair ince bir alay mıydı, yoksa sanat dünyasının kendi boşluğuna kahkahalarla gülüp ifşa olduğu bir durum muydu?
Bugüne geldiğimizde ise hikaye yeni bir boyut daha kazandı. Muzu satın alan, Çinli kripto para girişimcisi Justin Sun, sahnede, kameraların önünde 6,2 milyon dolarlık o meşhur muzu yedi.
Ve şu sözleri söyledi: “Diğer muzlardan çok daha iyi. Bir basın toplantısında onu yemek de sanat eserinin tarihinin bir parçası olabilir.” Şimdi asıl soru şu: Sun’ın bu hareketi, absürdlüğün doruk noktası mı, yoksa sanatın anlamını tamamen bitiren, tabutuna çakılan son çivi mi?
Bu hikaye duvara bantlanmış bir muzdan çok daha fazlası. Bu, neye ve neden değer verdiğimizi sorgulatan, sanatın gerçek amacından ne kadar uzaklaşmış olabileceğimizi gösteren bir tablo.
Sanatın Saçmalıkla Dansı
Cattelan’ın Komedyen eseri, baştan sona bir kışkırtma amacı taşıyordu. Bu muz, sanatın metalaşmasını, özünden koparılıp ultra zenginlerin gösteri dünyasına indirgenmesini eleştiren bir simgeydi. Duvara bantlanmış bu meyve, o kadar geçici bir nesne ki, birkaç gün içinde çürüyüp gidiyor. Ancak alıcı, aslında muzun kendisini değil, onun “fikrini” satın alıyor. Bu fikir, orijinallik sertifikası ve meyvenin düzenli olarak değiştirilmesi için talimatlarla birlikte satıldı.
Peki, işin içine milyon dolarlar girdiğinde bu eleştiri kendi saçmalığının içine çekilmiyor mu? Alay ettiği sistemin bir parçası haline geldiğinde, eleştirinin etkisi yitip gitmiyor mu?
Muz tam da bu noktada bocalıyor. Bir yandan tartışmaları ateşlerken, diğer yandan bu tartışmaların aslında ne kadar yüzeysel olabileceğini ortaya koyuyor. Eserin değeri işçiliğe, yeniliğe ya da estetik bir güzelliğe değil, yalnızca kışkırtma gücüne dayanıyor. Aklınızda kalıp bakış açınızı değiştirmekten çok, sizi ya şoke ediyor, ya güldürüyor, ya da rahatsız ediyor.
Alıcının Sanat Eserini Yemesi Şakanın Sonu mu?
Justin Sun’ın muzu yeme kararı, bu garip hikayeye bir katman daha ekliyor. Sanat eserinin tarihine dahil edilen bu canlı performans, aynı zamanda içi boş bir jest gibi hissediliyor. Muzu yiyerek, bir zamanlar eleştiri, gösteri ve absürdlüğün simgesi olan bu nesneyi basit bir meyveye indirgemiş oluyor. Artık o muz, tüketilen sıradan bir gıdadan başka bir şey değil.
Yine de Sun’ın bu hareketi, Komedyen’in başından beri işaret ettiği noktayı güçlendirmiyor mu? Değer dediğimiz şeyin bir kurgu olduğunu bir kez daha hatırlatıyor: Algılar, piyasalar ve yutturmaca tarafından yaratılan bir yanılsama. 35 sentlik bir muz, 6,2 milyon dolarlık bir sanat eserine dönüştü, çünkü insanlar onun değerli olduğuna karar verdi. Sonuçta, o meşhur muzu yemek, onu duvara bantlamak kadar keyfi bir eylem değil mi?
Ama asıl soru şu: Bu eylem bizi gerçekten etkiliyor mu? Düşünmeye, hissetmeye, sorgulamaya itiyor mu? Yoksa bu, dikkatlerimizi önemli olandan çekip, bizi basitliğiyle oyalayan sonsuz bir saçmalık döngüsünde yalnızca bir başka başlık mı?
Muzun Bedeli: Sanat, Değer ve İnsanlık
Sanat, genellikle toplumu kendine bir ayna tutmaya zorlar. Komedyen küresel bir sansasyona dönüştüğünde, eleştiriler de bu aynayı tersine çevirerek sanatı ve değer anlayışımızı sorguladı. İki eleştirel çalışma, bu tepkilerin özünü ortaya koyuyor:
İlkinde, Vincent van Gogh’un tutku, acı ve anlam arayışını yansıtan başyapıtları, yüzeylerine bantlanmış muzlarla “tahrif edilerek”, bizzat Van Gogh tarafından bir pazar tezgahında satılıyor. Bu hiciv, sadece Komedyen’i değil, geçici bir gösteriyi kalıcı bir etkinin önüne koyan sanat dünyasını da hedef alıyor. Bantlanmış muzlar, böylesine basit bir şeyin, Van Gogh’un eserlerinin derinliğine denk tutulabileceği fikriyle alay ediyor. Bu eser, değerlerimizin sorgulanmasına neden oluyor: Van Gogh yaşamı boyunca resimlerini satmakta zorlanırken, bugün bir muza nasıl milyonlarca dolar değer biçebiliyoruz?
İkinci eser ise daha sert bir eleştiri getiriyor. Komedyen, açlıktan ölmek üzere olan bir çocuğun görüntüsüyle yan yana yer alıyor. Kontrast keskin ve sarsıcı: Bir tarafta absürd derecede pahalı bir muz; diğer tarafta temel ihtiyaçlara bile erişimi olmayan, bir deri bir kemik bir çocuk. Bu karşılaştırma, yalnızca sanat dünyasını değil, insanlığı da eleştiriyor. Bu eser, bizi lüks ve sefaletin bir arada var olduğu bu dünyanın rahatsız edici gerçekliğiyle yüzleşmeye zorluyor ve toplumsal önceliklerimizin çarpıklığını gözler önüne seriyor.
Merdiven ve Muz: Sanatta İki Yol
Cattelan’ın muzunu düşürken, onu yıllar önce karşılaştığım bir başka sanat eseriyle karşılaştırmadan edemedim: Ceal Floyer’in Humboldt Üniversitesi’nde bir süre sergilenmiş olan Basamağa Dikkat! (Vorsicht, Stufe!) isimli çalışması. Floyer’in enstalasyonu bağırmıyordu. Milyon dolarlara satılmamış, küresel bir tartışma yaratmamıştı. Ama derin bir şey fısıldadı, yıllar sonra bile benimle kalan bir şey.
Merdivenlerle İlk Karşılaşma: Tedirginlik ve Kafa Karışıklığı
Üniversitenin ana binasının girişindeki merdiven enstalasyonuyla ilk karşılaştığımda bunun sanat olduğunu bilmiyordum. Merdivenlerden çıkarken, her bir basamağa sabitlenmiş “Basamağa Dikkat!” yazılı pirinç levhalar dikkatimi çekmişti. İlk tepkim tedirginlik oldu. “Acaba bu merdivenlerde fark etmediğim bir tehlike mi vardı?” diye düşündüm. “Tadilatta mı, dikkatlice mi yürümem gerekiyor? Kayar mıyım? Ya düşersem?”
Bu düşünceler, merdivenleri sanki ayağım her an kayabilir gibi yavaşça ve temkinle çıkmama neden oldu. Ancak bir yandan da bu his garip ve saçma geliyordu. Günlük hayatın sıradan bir parçası olan bir merdiven, neden bu kadar tehditkar hissettirmişti? Levhaların tekrarlayan sürekli uyarıları, sıradan ve düşünmeden yapılan otomatikleşmiş bir hareketi—merdiven çıkmayı—garip bir şekilde sorgulayıcı bir hale getirmişti.
Merdivenin Zirvesinde Marx’ın Sözleri
Tedirginlikle çıktığım basamakların sonunda karşıma çıkan şey, bu deneyimi bambaşka bir boyuta taşıdı: Merdivenlerinin tepesine 1953 yılında kazınmış Karl Marx’a ait o ünlü söz:
“Filozoflar dünyayı yalnızca çeşitli şekillerde yorumlamışlardır; oysa asıl mesele onu değiştirmektir.”
Bu söz, fiziksel bir basamağa dikkat çağrısı yapan levhaların yarattığı sorgulamayı zihinsel bir sorgulamaya dönüştürdü. Eğer levhalar her adımda beni hareketlerimi düşünmeye zorluyorsa, Marx’ın bu güçlü ifadesi de beni yaşamımdaki amaçları sorgulamaya çağırıyordu. Dünyayı sadece izleyen, yorumlayan biri miydim? Yoksa onu değiştirmek için harekete geçebilecek biri mi?
Bu söz, hem tarihsel bağlamıyla hem de içerdiği anlamla, merdivenin her adımında düşündüğüm basit soruları daha derin bir boyuta taşıdı. Bu sadece bir sanat eseri değil, yaşamın anlamı ve kişinin kendi sorumluluğu üzerine bir meydan okumaydı. Marx’ın bu sözü, basit bir merdiven yolculuğunu, yaşamın yönünü sorgulatan bir içsel yolculuğa dönüştürdü.
Sessiz Sanatın Gücü
Ceal Floyer’in çalışması, dikkat çekmek için şok ya da gösteriye dayanmıyordu. Bunun yerine, sizi yavaşlamaya ve fark etmeye davet ediyordu. Sıradan bir hareketi—merdiven çıkmayı—olağanüstü bir deneyime dönüştürüyordu. Milyon dolarlık muzun aksine kendi değerini kanıtlama ihtiyacı duymuyordu; zaten o değer, gündelik olanı yeni bir gözle görme becerisinde saklıydı.
Çağdaş Sanatın Durumu
Biri gürültülü ve geçici, diğeri sessiz ve derinlikli olan bu iki eser, günümüz çağdaş sanatının durumu hakkında bize ne anlatıyor? Belki de temel bir gerilimi ortaya koyuyorlar: Gösteri ile içerik arasındaki mücadele. Komedyen, viral anlara, milyon dolarlara ve yüzeysel değerlere takıntılı bir dünyanın ruhunu (Zeitgeist) yakalıyor. Bizi güldürüyor, kızdırıyor, tartışmaya zorluyor ve sosyal medyada içerikleri hızla kaydırmaya devam ettiriyor. Ama gerçekten düşündürüyor mu? Dünyaya bakışımızı değiştirecek bir derinlik sunuyor mu?
Bizi Tökezleten Sanat
Ceal Floyer’in enstalasyonuysa, sanatın etkili olmak için bağırmasına gerek olmadığını hatırlatıyor. Ne milyon dolarlara ne de büyük tartışmalara ihtiyaç duyuyor. Basamağa Dikkat! bizi hem fiziksel hem de zihinsel olarak tökezlemeye ve bu tökezlemede yeni bir şey görmeye davet ediyor.
Bazen en kalıcı izleri bırakan, bizi gündelik olanın ötesini görmeye davet eden, sessizce yolumuzu değiştiren eserlerdir. Bu tür sanat, fark ettirmeden düşünce dünyamızda kök salar. Gösteriş takıntılı bir dünyada Floyer’in sanatı sessiz bir isyandır. Dikkat çekmek için çığlık atmaz ama adım adım bunu hak eder. Bunu yaparken de sanatın en iyi yapabildiği şeyi somutlaştırır: Sıradan olanı anlamlı olana, sıradan olanı derin olana dönüştürmek.
Dolayısıyla, bir dahaki sefere sanatla karşılaştığınızda, ister duvara yapıştırılmış bir muz, ister bir basamaktaki dikkat uyarısı olsun, kendinize sorun: Bu benim dünyayı farklı görmemi sağlıyor mu? Geride bıraktıktan uzun süre sonra bile aklımda kalıyor mu? Eğer öyleyse, belki de gerçek değeri burada yatıyordur.
Milyon dolarlık muz manşetlere hakim olabilir, ama benim için kalıcı olan merdivenler. Bana sanatın en iyi haliyle dünyayı sadece yorumlamakla kalmadığını, onu nasıl gördüğümüzü de değiştirdiğini hatırlatıyorlar. Ve bazen o değişim için tek gereken şey, sessiz bir adımdır. O yüzden adımlarınıza dikkat edin. Sizi nereye götüreceğini asla bilemezsiniz.
Derya ULUSOY